(Awakening to the nature)
Bây giờ,
trong thời đại phê bình sinh thái (ecocritical age), đọc lại thơ Bashô, ta cảm
thấy như đang thở hít trong một sinh quyển đầy mê diệu. Đó là thứ thơ ca đưa ta
vào sâu thẳm thiên nhiên. Không chỉ là thiên nhiên. Đó còn là tâm linh sinh
thái, nơi mọi thứ luôn luôn sáng tạo và chuyển hóa, nơi mọi sinh linh bước đi
trong ánh sáng của bình đẳng và vô sai biệt, không có chủ nhân và sở hữu chủ,
nơi mọi thứ phản chiếu nhau như những hạt châu.
Thi hào Bashô của Nhật Bản
Là nhà thơ,
Bashô cảm thấy mình có quyền kêu gọi mọi người trở thành “người bạn của bốn
mùa” và “quay về với tạo hóa” để gặp gỡ cái mê diệu và sáng tạo cái mê diệu. Hướng
theo con đường thơ ca sâu thẳm của Bashô là tạo nên khả thể cho cuộc “tái mê diệu
hiện thực của thế giới này” (a realistic reenchantment of the world)(1),
nói theo Patrick H. Dust.
Lắng nghe
Matsuo Bashô là lắng nghe những vần thơ của hơn ba thế kỷ trước. Đọc Bashô giữa
thế kỷ hai mươi, Octavio Paz, nhà thơ lớn Mexico cho rằng kiệt tác Con
đường sâu thẳm (Oku no hosomichi) là cuộc hành hương tâm linh (a
spiritual pilgrimage) khi ông tham gia chuyển ngữ nó sang tiếng Tây Ban Nha(2).
Bản thân Paz cũng từng sáng tác thơ theo thể renga và haiku (liên ca và haiku)
trong phong cách hội tụ và hiện đại.
Cũng như
Bashô, thơ Octavio Paz thể hiện hành trình tâm linh và cái đồng cảm vũ trụ rất
gần tinh thần “thiên nhân tương cảm” của Đông phương mà ông rất quen thuộc.
“Tương cảm và tương ứng chỉ là cách gọi cho nhịp điệu vũ trụ”, Paz đã nói như
thế (3). Sự tương cảm đó có thể xem là mặc khải thơ ca (Poetic
revelation) một thứ mặc khải không cần tới một quyền lực siêu hình nào, “đó là
mặc khải về chính mình mà con người tạo ra cho mình” (4). Đó là
mặc khải với thiên nhiên. Vì hiền minh thơ ca cũng là hiền minh thiên nhiên
(natural wisdom).
Đó là khi thơ
ca học cách sáng tạo và chuyển hóa của bốn mùa, của tứ đại (đất, nước, gió, lửa)
trong tĩnh lặng cũng như trong khi đối diện với sự tàn phá thiên nhiên:
“Phản chiếu
cái tương thân vũ trụ, thơ ca là biểu tượng của những gì xã hội con người cần
hướng tới. Trong khi đối mặt với tàn phá thiên nhiên, thơ ca cống hiến bằng chứng
sống động về cái tương thân của các vì sao và các phân tử, của hóa học và ý thức…
mỗi bài thơ là một bài học thực tiễn trong hài hòa và tương hợp… Bài thơ hình
thành qua cái tương thân của các yếu tố, hình thức và tạo vật của vũ trụ là biểu
tượng cho sự tồn sinh trên đời…
Sinh ra từ tưởng
tượng của con người, thơ ca có thể chết đi nếu tưởng tượng chết đi hay tàn bại.
Nếu con người quên lãng thơ ca, họ lãng quên chính mình, niềm lãng quên con người.
Và quay về với hỗn mang nguyên thủy”(5). Paz đã nói như thế.
Và như thế,
Paz từ cái nhìn hiện đại, Paz đã vô hình trung kế tục và phóng mở tư tưởng
Bashô. Chống lại sự lãng quên thơ ca và lãng quên thiên nhiên, thi hào Nhật Bản
kêu gọi “làm bạn với bốn mùa” và “đón nhận thiên nhiên, quay về với tạo hóa”.
Khi lang thang
từ Edo đến bờ biển Suma, Bashô tự thấy mình như là một hành giả lang thang theo
gió, tựa hồ tấm lụa tả tơi phiêu lãng. Đó là ông tự xếp mình vào hàng ngũ những
tâm hồn phong nhã (fuga: phong nhã, hồn thơ, bản thân nghệ thuật thơ ca) như
Saigyô của thơ tanka, Sesshu của hội ca, Rikyu của trà đạo và Sôgi của thơ
renga. Cảm nghiệm đó Bashô ghi lại trong tác phẩm Oi no kobun (Cập
chi tiểu văn: Ghi chép nhỏ trong túi hành hương):
“Một linh hồn
đã hoạt hóa tất cả tác phẩm của những người này. Đó là tâm hồn của fuga (phong
nhã), kẻ nào ấp ủ nó đều đón nhận thiên nhiên và trở nên người bạn của bốn mùa.
Nhìn thấy gì, người ấy đều nhớ đến hoa; nghĩ điều chi người ấy cũng liên tưởng
tới trăng. Nếu nhìn vật mà không nhớ hoa là kẻ man rợ, nếu tư tưởng mà không
quay về trăng thì có khác chi loài thú. Thế nên tôi kêu gọi: Hãy vượt qua man rợ
mà đón nhận tạo hóa, quay về với tạo hóa.”
Đoạn văn lộng
lẫy mà uyên áo này cho thấy cái nhìn hiền minh của Bashô về thiên nhiên. Thiên
nhiên không đối lập với văn hóa. Chính vì có văn hóa, có nghệ thuật, có hồn thơ
(phong nhã) thì con người mới là bạn tình của thiên nhiên. Hơn nữa, tư tưởng
Bashô còn sâu hơn những gì mà trích dịch bất toàn trên cho thấy.
Cái tưởng tượng
thơ ca của Paz có khác gì với tâm hồn phong nhã của Bashô. Tưởng tượng ấy chết
đi thì cũng là phong nhã chết đi.
Kẻ man rợ của
Bashô thì khác gì niềm quên lãng con người của Paz.
Cái tương thân
vũ trụ của Paz cũng rất gần với bạn bốn mùa của Bashô.
Khỏi phải nói,
cả hai nhà thơ lớn đều ca ngợi cái thiên nhân tương cảm, cái sáng tạo và chuyển
hóa thể hiện trong con người và thiên nhiên.
Cả hai đều hướng
tới sự tồn sinh của con người trong nhịp điệu thiên nhiên, cái không khác với
nhịp điệu thơ ca.
Để nói về tính
sáng tạo của thiên nhiên, Bashô thường dùng từ zôka (tạo hóa). Cho nên ông nói
“quay về với tạo hóa”, tức là quay về với cái huyền diệu của vũ trụ.
Trong kiệt
tác Con đường sâu thẳm (Oku no hosomichi), đến thăm Matsushima
(Tùng Đảo) tuyệt đẹp, Bashô đã viết: “Tạo hóa thiên công, có bút mực nào, lời
thơ nào vẽ nổi và tả xiết đây?”(6).
“Tạo hóa thiên
công” (zôka no tenkô) chính là tính sáng tạo huyền diệu mà Bashô muốn bắt chước
trong thơ, muốn quay về với cái đó, chơi với nó (zôka zuijun: tạo hóa tùy thuận).
Cũng như thế,
Octavio Paz cho rằng thiên nhiên là ngôn ngữ, là thơ ca. Mở ra ngôn ngữ chính
là trở về với thiên nhiên (es volver a la naturaleza). Nhưng thiên nhiên ở đây
không phải là vật chất hay tâm linh mà là năng lượng, là từ trường, rất gần ý
nghĩa sinh thái. “Chúng ta ra khỏi thiên nhiên và trở về với nó” là điều ông nhận
thấy khi đọc Lévi-Strauss.
Paz cho rằng
vũ trụ có từ tính, là từ trường hóa. Vũ trụ là “một loại nhịp điệu đan dệt thời
gian và không gian”.
Đứng trước
thiên nhiên và vũ trụ mê diệu như thế, hơn ai hết các nhà thơ muốn cuộc tồn
sinh của con người yêu thương nó, kết một khối tình với nó. Như Hồ Xuân Hương
cho thấy trong bài thơ tuyệt diệu Đá Ông Chồng Bà Chồng:
Khéo khéo
bày trò tạo hóa công
Ông Chồng
đã vậy lại Bà Chồng
…
Gan nghĩa giãi
ra cùng nhật nguyệt
Khối tình cọ
mãi với non sông.
Trò chơi của Tạo
hóa thiên công, trò chơi của từ trường mà các nhà thơ nói ở đây là cái kỳ diệu,
huyền bí, tinh tế, thiện xảo, công phu, tài hoa, ẩn tú trong sáng tạo và chuyển
hóa của tự nhiên.
Trở về ở đây
là về với cái linh thiêng của sáng tạo chứ không phải về với đồng quê hay chốn
lâm tuyền để hái cúc, trồng lan ở ẩn mà nêu cao tư cách “quân tử”.
Bashô và các
nhà thơ chỉ muốn học cái cách mà thiên nhiên hay sinh thái đã sáng tạo. Như
Goethe ở Đức đã nói: “Tác phẩm vĩ đại của Nghệ thuật là tác phẩm vĩ đại của
Thiên nhiên”.
Thơ ca và nghệ
thuật không phản ánh thiên nhiên mà là vận động trong tinh thần sáng tạo của
thiên nhiên. Họa sĩ kỳ tài Paul Klee trong thế kỷ hai mươi trong tinh thần đó mà
nói với một người bạn đang dạy nghệ thuật:
“Hãy dẫn sinh
viên đến Thiên nhiên, vào trong Thiên nhiên! Để họ học cảm nghiệm một nụ hoa hiện
thành thế nào, một cái cây mọc thế nào, một con bướm mở cánh thế nào, làm sao
cho các bạn ấy sẽ trở nên phong phú, biến đổi, hào hứng như bản thân Thiên
nhiên. Đón nhận đường lối sáng tạo tự nhiên mà biến tạo hình thức. Đó là trường
học tuyệt nhất.”
Đối với Bashô,
Paz cũng như họa sĩ Klee, phải là văn hóa, phải là thơ ca nghệ thuật mới có thể
là thiên nhiên, rất khác với quan niệm nhị đối thường có giữa thiên nhiên và
văn hóa, cũng như thiên nhiên và con người.
Phê bình sinh
thái đương nhiên đồng tình với những nghệ sĩ thượng thặng ấy và dị ứng với loại
tư tưởng “làm chủ và sở hữu thiên nhiên” kiểu Descartes.
Con người dường
như không muốn hiểu rằng Thiên nhiên làm ra con người chứ làm gì có con người
làm ra Thiên nhiên. Và chỉ có thể con người cần Thiên nhiên chứ Thiên nhiên cần
chi con người.
Trong thiên
nhiên, vai trò của con người không phải là chủ nhân. Đó phải là người bạn như
Bashô đòi hỏi, “bạn của bốn mùa”. Đó phải là người tình, như Paz gợi ý.
Tương quan với
thiên nhiên như thế có thể là một tương quan mật thiết, sắc dục hay từ tính (a
magnetic relationship) nghĩa là thu hút nhau, mơn trớn nhau và có thể xuyên thấm
nhau.
Như bài haiku
của Bashô về đầm Kisagata:
Đầm Kisagata
Nàng Tây Thi nằm ngủ
Hoa
buồn ngủ trong mưa.
(Kisagata ya
ame ni Seishi ga
nebu no hana).
Dưới mưa, đầm Kisagata, nàng Tây Thi và hoa buồn ngủ (hoa
hợp hoan) như cùng nhau thiếp ngủ. Cảnh ấy “ngập đầy đôi mắt” nhà thơ, mơn trớn
nhà thơ.
Và khổ thơ về quẻ Hằng của Paz:
Như rừng nằm trong giường lá
Em nằm ngủ trong giường mưa
Em hát ca trong giường gió
Em hôn trong giường những tia lửa ngời.
(Como el bosque en su lecho de hojas
tú duermes en tu lecho de lluvia
tú cantas en tu lecho de viento
tú besas en tu lecho de chispas)
Nhà thơ Paz muốn “sờ nắn bằng tư tưởng và suy tư bằng thân
xác” và vần thơ trên cho thấy điều đó. Nằm ngủ, hát ca và hôn trong mưa, trong
gió, trong lửa. Tư tưởng thật sự biết sờ nắn và thân xác thật sự biết suy tư.
Với Bashô, tiếp xúc và hiểu biết thiên nhiên là nguồn cảm
hứng vô tận: “Muốn biết cây tùng, hãy đi tới cây tùng”. Đi tới là tiếp xúc, là
mơn trớn, là thâm nhập vào sự vật, vào thiên nhiên. Và cảm nghiệm Nước, Đất,
Gió, Lửa bên ngoài ta cũng như bên trong ta.
Nước, cổ mẫu đầu tiên, trải nghiệm đầu đời của ta. Lòng mẹ,
máu, sữa, mưa, sông, biển, nước mắt,…
Haiku mùa thu của Bashô:
Chén trăng đầy
sóng thơm mùi rượu
biển xanh say.
(Sokai no
nami sake kusashi
kyo no tsuki)
Trăng có thể được dùng làm chén mà múc rượu từ biển mùa
thu ngát hương: rượu tình.
Với Paz, thơ ca là nước, nước chảy tràn.
Cuối cùng hãy là một Lời…
một giọt nước trên khao khát môi.
…
nước, nước cuối cùng trôi,
lời của người dành cho người.
(Ser al fin una Palabra…
un poco de agua en unos labios ávidos.
…
Agua, agua al fin
palabra del hombre para el hombre).
Nước kết nối con người với cội nguồn, con người với con
người. Nước là thơ ca, là tình yêu cuộc sống.
Đất thì phong nhiêu, là mẹ đất. Theo Paz, mẹ đất luôn
luôn trinh nguyên. Nhưng sinh sản vô tận hoa trái trần gian.
Một bài haiku của Bashô trình bày một cuộc chơi: hoa rụng
về cội.
Xuống đất ư
cánh hoa về cội rễ
dường như giã từ.
(chi ni taore
ne ni yori hana no
wakare kana)
Bài thơ thuộc mùa xuân cho dù nói về giã từ và cái chết.
Vì hoa lại tan mình vào đất, một lúc nào đó lại tái sinh thành hoa mới trên
cây. Cây đã nhập hoa trở lại vào thân mình. Vòng luân hồi của sinh thái là thế.
Đất thì lặng lẽ và cây cũng thế. Paz nói lên cái vô ngôn
đó trong một bài haiku của mình:
Cây tần bì
đêm qua dường sắp nói
nhưng rồi không nói ra.
(Anoche un fresno
a punto de decirme
algo -callóse)
Có nhiều cách nói. Và không nói cũng là một cách nói. Do đó
ta có thể nghe đất và nghe cây. Không thể nghe bài ca im lặng của đất và cây có
thể là một cách mất gốc, không còn là hoa của đất.
Đất có thể kết hợp với trời trong mưa và lúc ấy mọi sinh
linh trông khác đi, như một bài haiku của Bashô cho thấy:
Mưa mùa hạ trôi
kìa chân chim hạc
ngắn lên lần hồi.
(Samidare ni
tsuru no ashi
mijikaku nareri).
Chân chim hạc ngắn đi khi nước dâng nhưng nói thế mà
không phải. Chim hạc biết rõ chân mình, biết bầu trời và nước, biết mùa hạ và
mưa theo cách của nó, theo bản năng sinh thái. Chim hạc đứng một mình nhưng đâu
phải một mình. Hiện thời, đất, nước và bầu trời làm ra nó.
Thiên nhiên là một thế giới tương tùy và tùy duyên mà
sinh khởi, trong đó bất kỳ một sinh thể nào cũng có mặt trong cái khác trong
nguyên lý tương tức (interbeing) không có chi ngoại lệ.
Tư tưởng Phật giáo cũng như hiền minh sinh thái nhìn thấy
không có gì là biệt lập, một mình.
Một mình không phải là một mình hiện hữu mà là “một mình
với”. Con hạc không bất động. Đứng yên là một cách khác, bay với mưa mùa hạ.
Cái đứng yên đó là kết tụ ngàn lần đã bay và ngàn lần sẽ bay.
Trước Bashô, Nguyễn Trãi cũng đã có cái nhìn hiền minh
này:
Lẻ có chim bay cùng cá nhảy
Mới hay kìa nước nọ hư không.
Nhiều thế kỷ trước, thiền sư Nhật Bản Dôgen cũng đã nói
trong Chánh Pháp Nhãn Tạng(Shobogenzo):
“Từ nước, cá làm nên đời sống của mình, và từ trời, chim
cũng thế. Đời sống ấy chim cá làm ra. Đồng thời đời sống làm ra chim cá. Bởi thế,
cá, nước và đời sống, cả ba sáng tạo lẫn nhau”.
Và hình ảnh cánh hạc biển của Nguyễn Du:
Hải hạc diệc hội vũ
Bất dữ thế nhân tri.
(Biển xanh cánh hạc múa chơi
Cần chi hạc múa cho người đời hay.)
Cái quan trọng là mọi hiện tượng đời sống sáng tạo lẫn
nhau, chứ không có ưu quyền đặc lợi cho riêng cái nào. Đất và nước, đất và trời
tương phản mà tương hợp.
Như lời trong sách Thái Căn Đàm: “Nếu chân tính của ta có
sức mạnh sáng tạo của bản thân Thiên nhiên tạo hóa thì dù cho đi đâu, ta đều thấy
cá nhảy và nhạn bay”.
Đất, trời, nước, chim, cá… và ta thở cùng hơi thở, tương
tùy, tương duyên, tương hợp, tương tức,…
Đất tự nó là một sinh thể. Con người không chỉ sống trên
đất mà còn là đất. Thế nên Paz viết:
Chỉ có đất
mà tôi biết và biết tôi.
(Única tierra
que conozco y me conoce).
Với Octavio Paz, gió được xem là “hơi thở sáng tạo của đời
sống. Gió có thể ném ta ra khỏi chính mình hay ném ta vào chính mình”.
Lang thang trong gió thu gió đông, Bashô cảm thấy:
Xơ xác dãi dầu
gió xuyên thân xác
vào tận hồn sâu.
(Nozarashi o
kokoro ni kaze no
shimu mi kana).
Cùng diễn tả hơi thở dữ dội của gió, đến giữa thế kỷ hai
mươi, nữ sĩ Setsuko viết:
Đất trời
rung chuyển cùng hơi thở
bày trận tuyết rơi.
(ame-tsuchi no
iki aite hagheshi
yuki furasu).
Gió vừa sáng tạo vừa tàn phá, vừa là sắc vừa là không, vừa
đến vừa đi đồng chơi, vừa chơi vừa chết đồng thời.
Gió thổi mây bay. Nhưng chính là gió bay. Yếu tính của gió
là bay và bay và nó có thể giải thoát từ đã đến thơ ca ra khỏi trọng lực, như
những vần thơ của Paz cho thấy:
Thế giới cũ của đá
cất mình lên và bay
(El viejo mundo de las piedras
se levanta y vuela).
…
Ngày mở bàn tay
bay ra ba áng mây
và những vần thơ này.
(El día abre la mano
tres nubes
y estas pocas palabras).
Mây bay gió thổi. Nhưng ngày thật sự mở ra với lửa. Với
Paz, thơ ca là “ngôn ngữ của lửa” (lenguaje de incendios) và lửa cũng là tâm
linh, như có thể thấy qua vần thơ sau đây của ông:
linh hồn không sống trong hình thể nào,
nhưng làm cho mọi hình sắc cháy
với một ngọn lửa bất diệt huyền linh.
(espíritu que no vive en ninguna forma,
mas hace arder todas las formas
con un secreto fuego indestructible).
Lời thơ của Bashô trong một đêm mùa xuân ẩn giấu một ánh
lửa vô hình của nến, của hương và của u huyền:
Một đêm mùa xuân
trong góc Phật đường
bóng ai quỳ mông lung.
(Haru no yo ya
komoribito yukashi
dô no sumi).
Một hình ảnh lửa có thể nhìn thấy trong nước qua bài
haiku khác của Bashô:
Dòng Mogami ấy
dìm mặt trời đang cháy
vào trong biển xanh.
(Atsuki hi o
umi ni iretari
Mogamigawa).
Lửa mặt trời vẫn cháy trong dòng sông ấy, trong biển cả ấy
và vẫn cháy trong thơ ca, trong đá, trong cỏ, trong gió, trong đất và trong con
người.
Thơ ca đã kết buộc thế giới bên ngoài và thế giới bên
trong của con người, ôm ấp đất, nước, gió, lửa bằng tình yêu nồng nàn.
Mỗi ngày của chúng ta được kết dệt bằng vũ điệu của các
nguyên tố ấy như lời thơ của Paz:
Những nguyên tố quấn quít nhau
đan dệt y trang của một ngày chưa biết.
(Los elementos enlazados tejen
la vestidura de un día desconocido).
Cái ngày chưa biết đó, cái ẩn giấu đó chính là cái mê diệu
mà thiên nhiên mặc khải cho thơ ca, sự mặc khải mà Bashô và Paz lắng nghe không
ngừng. Lắng nghe hình sắc và lắng nghe cả hư không. Thơ Bashô:
Từ cành cao
hư không rơi xuống
trong vỏ ve sầu (7).
(Kozue yori
adani ochi keri
semi no kara).
NHẬT CHIÊU
Nguồn: NVTPHCM
Chú thích:
(1) Patrick H. Dust, Editor: Ortega y Gasset and the
Question of Modernity, The Prisma Institute, Minneapolis, 1989, p.51
(2) Octavio Paz: Covergences, Trans. Helen Lane.
HBJ, New York, 1987, p.248
(3) Octavio Paz: Children of the Mire, Trans. Rachel
Phillips, Harvard University Press, Cambridge, 1974, p.63.
(4) Octavio Paz: The Bow and the Lyre, Trans. Ruth
Simns, McGraw-Hill, New York, 1975, p.121
(5) Octavio Paz: The other voice, Trans. Helen Lane,
HBJ, New York, 1992, p.159,160.
(6) Matsuo Bashô: Oku no hosomichi/ The Narrow Road
to Oku, Song ngữ Nhật Anh, Trans. Donald Keene, Kodansha, Tokyo, 1996, p.78,79.
(7) Những trích dịch không đánh số trong bài viết
chúng tôi thực hiện khi dựa vào các tài liệu sau đây:
- Jason Wilson: Octavio
Paz, A study of his poetics, Cambridge University Press, London, 1979
- The Poems of Octavio
Paz, Sách song ngữ Tây Ban Nha – Anh, Trans. E. Weinberger, New Directions,
1998
- Octavio Paz, Selected
Poem, Sách song ngữ Tây Ban Nha – Anh, Trans. Tomlinson, Penguin Books, 1979
- Bashô The Complete
Haiku, Sách song ngữ Nhật – Anh, Trans. Jane Reichhold.
