PHAN HOÀNG - NGƯỜI ĐI HÁI BỤI VÀNG KÝ ỨC

Phan Hoàng là thế, viết báo hay làm thơ đối với anh đều hướng tới cái nhân bản, cái cao cả của thân phận con người, số phận dân tộc...

    Có một thời phượng hoàng cũng đi học

    cũng thức đêm rồi lại ngủ ngày

    lắm khi bí cũng quay cũng cóp

    lắm khi vui cũng uống cũng say

    có một thời phượng hoàng cũng đi học

    cũng làm thơ thầm tặng bóng hồng

    cũng hào hoa như những chàng công tử

    cũng lãng mạn gió trăng giây phút xao lòng

Đó là những vần thơ mở đầu trong bài thơ nổi tiếng Phượng hoàng đi học của nhà thơ Phan Hoàng viết từ khi còn ngồi trên giảng đường Khoa Ngữ văn trường Đại học Tổng hợp, nay là Đại học Khoa học xã hội và nhân văn TP.HCM. Cùng với nhiều đồng môn các thế hệ khác nhau, như Huỳnh Dũng Nhân, Lê Minh Quốc, Trương Nam Hương, Hà Thạch Hãn, Trần Nhã Thuỵ… Phan Hoàng đã bước ra từ cái nôi này năm 1991, và đã khẳng định vị trí của mình trong làng văn làng báo khi anh về làm phóng viên tạp chí Kiến Thức Ngày Nay và từ giữa năm 2006 chuyển sang làm chủ biên tờ Người Đương Thời (bây giờ là Đương Thời).

Nhà thơ Phan Hoàng trong một chương trình truyền hình HTV

Phan Hoàng tên thật Phan Tấn Hùng sinh năm Đinh Mùi - 1967 ở cuối dòng sông Đà Rằng - hạ lưu sông Ba, nay thuộc thành phố Tuy Hoà, tỉnh Phú Yên. Cha mất sớm, anh lớn lên trong vòng tay của người mẹ tảo tần bán buôn cho 4 con nhỏ ăn học thành người. Phú Yên thuộc vùng duyên hải miền Trung lại chịu nhiều thiên tai bão lụt. Năm Quý Dậu - 1993, cơn lũ thế kỷ đã tàn phá nặng nề đất này, nhà thơ đau xót thốt lên:

    tôi mộng du phố xá Sài Gòn

    nào biết quê nhà ngập chìm thác lũ

    các em thơ không tròn giấc ngủ

    bếp lửa mẹ già rét bắn căm căm

    cánh cò ca dao thảng thốt biệt tăm

    tiếng quạ xé đồng mơ ước

    dòng sông tuổi thơ hoá dòng huỷ diệt

    niềm đau quặn thắt núi non

Bài thơ Gửi Phú Yên đã gây xúc động mạnh trong những đêm văn nghệ từ thiện ở TP.HCM lúc bấy giờ, giúp quyên góp được hàng tỉ đồng ủng hộ đồng bào bị thiên tai. Đây là một kỷ niệm vừa buồn vừa đẹp sống mãi trong anh.

Phan Hoàng sớm khẳng định bản sắc, giọng điệu riêng trong thơ. Nếu như Bùi Chí Vinh ngang tàng, phóng túng thì Phan Hoàng lại hào sảng, trí tuệ. Thơ anh thường hướng về ký ức. Anh chắt chiu từng hạt bụi vàng kỷ niệm để dựng nên những tứ thơ độc đáo. Trong bài thơ một thời gây ấn tượng mạnh về đổi mới bút pháp Hộp đen báo bão, anh viết:

    thơ thắp sáng tôi

    ngọn nến ước mơ cô bé nghèo tật nguyền thất học

    ngọn đuốc khát khao ông lão mù đơn côi hành khất

    thơ đánh thức tôi

    tiếng động chân cò lặn lội đêm mưa

    hạt giống ban mai nảy mầm mắt mẹ

    thơ đồng hành với tôi

    như hộp đen ký ức đa tình

Rõ ràng thơ với Phan Hoàng vừa là sự giải toả vừa là sự thức tỉnh, thức tỉnh chính mình, thức tỉnh những trái tim đồng điệu. Anh cũng được ghi nhận là một trong những nhà thơ trẻ tài năng trưởng thành sau năm 1975, luôn có ý thức tìm tòi đổi mới thi pháp qua hai tập thơ đã xuất bản Tượng tình (1995) và Hộp đen báo bão (2002). Chẳng hiểu sao khi viết đến đây trong tôi cứ hiện lên hình ảnh một Phan Hoàng trẻ trung đơn độc cách đây hơn 15 năm đêm đêm khuya khoắt ngồi gõ lộc cộc lên máy đánh chữ ở một vùng ngoại ô thành phố:

    nhà không số

    phố không tên

    không hộ khẩu

    đầu điên điện nước

    máy chữ

    lộc cộc báo áo cơm

    lộc cộc thơ đánh cược

    mây non bầu bạn trăng già

                           (Địa chỉ)

Để rồi hơn 15 năm sau hình ảnh vẫn không thay đổi, nếu có đổi thay chăng là máy đánh chữ cổ lỗ được thay bằng máy vi tính hiện đại:

    những bài báo đặt hàng đang truy đuổi tôi

    nhuận bút ứng trước đang truy đuổi tôi

    như con chuột bị lũ mèo rượt tới hang cùng ngõ tận

    gục đầu lên máy vi tính

    tôi thèm đứt ruột

    được bay về mái nhà tranh vách đất của mẹ

    cởi trần lăn lóc tắm mưa

    trưa trưa ngóng ngọn gió nồm

    đung đưa tréo chân đã đời vườn chuối

    nghe gà trống xuống giọng tỉ tê gà mái

    hung hăng bò ụ động đực phá chuồng…

                                  (Thèm đứt ruột)

Không chỉ trong thơ mà trong viết văn làm báo Phan Hoàng cũng là người có ý thức đi tìm, lưu giữ những ký ức lịch sử của quê hương, dân tộc qua từng nhân vật và sự kiện cụ thể. Đến nay, có lẽ Phan Hoàng là nhà báo thực hiện các cuộc phỏng vấn nhân vật nhiều nhất Việt Nam, xuất bản 4 bộ sách đồ sộ: Phỏng vấn Tướng lĩnh Việt Nam, Phỏng vấn Người Sài Gòn, Phỏng vấn Người Hà Nội, Dạ thưa thầy… đều được tái bản nhiều lần. Đặc biệt là bộ Phỏng vấn Tướng lĩnh Việt Nam từng gây chấn động làng báo khi lần đầu được ấn hành năm 1997. Anh đã liên tục ra Bắc vào Nam gặp gỡ phỏng vấn các tướng lĩnh: Võ Nguyên Giáp, Trần Văn Trà, Trần Đại Nghĩa, Đồng Sĩ Nguyên, Hoàng Cầm, Hoàng Minh Thảo, Trần Nam Trung, Trần Văn Quang, Lê Tự Đồng, Nguyễn Minh Châu, Đồng Văn Cống, Vương Tuấn Kiệt,Trần Văn Danh, Bùi Cát Vũ, Dũng Mã, Phan Khắc Hy,…

Trong lá thư gửi Phan Hoàng sau khi bộ sách Phỏng vấn Tướng lĩnh Việt Nam ra đời, Trung tướng Đồng Sĩ Nguyên - nguyên Uỷ viên Bộ Chính trị Trung ương Đảng, Tư lệnh Binh đoàn Trường Sơn, cho rằng anh đã “gõ cửa lịch sử” đúng lúc để các vị tướng trận mạc có dịp tâm sự về mình và đồng đội. Còn nhà văn Nguyễn Quang Sáng nói rằng bộ sách đã thuyết phục ông bởi sự trung thực. Công lớn của Phan Hoàng còn ở chỗ: bộ sách Phỏng vấn Tướng lĩnh Việt Nam của anh là điểm gợi mở quan trọng cho nhiều bộ hồi ký của các tướng lĩnh ra đời.

Đồng thời, Phan Hoàng còn phỏng vấn hàng trăm nhân vật trên mọi lĩnh vực giáo dục, khoa học, văn học, nghệ thuật,… mà nhiều người sau khi qua đời gần như chỉ có anh giữ được tư liệu “sống” phong phú về họ, như bác sĩ Nguyễn Văn Hưởng, nhà cách mạng Hà Huy Giáp,  nhà dược học Đỗ Tất Lợi, thi sĩ Vũ Đình Liên, nhạc sĩ Đoàn Chuẩn, nhạc sĩ Dzoãn Mẫn, nhạc sĩ - hoạ sĩ Nguyễn Đình Phúc, nhà văn Thanh Châu, nhà văn Trần Thanh Địch,…

Đặc biệt, sau mỗi bài báo phỏng vấn, Phan Hoàng thường có những vần thơ ứng tác về nhân vật của mình. Chẳng hạn anh “vẽ” chân dung Đại tướng Võ Nguyên Giáp:

    Côn Minh hội ngộ anh hùng

    Điện Biên danh tướng lẫy lừng năm châu

    Mấy ai thoát cảnh bể dâu

    Đẹp thay vẫn mối duyên đầu sắt son

Đối với Giáo sư Cao Xuân Hạo, một người thầy trực tiếp và cũng là một nhân vật mà Phan Hoàng hết mực kính trọng. Năm 2000, bài phỏng vấn Giáo sư Cao Xuân Hạo của anh đã được tặng thưởng của báo Văn Nghệ - Hội Nhà văn Việt Nam. Rồi giữa tháng 10 năm 2007, khi Giáo sư Cao Xuân Hạo đột ngột ra đi, Phan Hoàng cũng viết bài thơ Phượng hoàng ngôn ngữ rất xúc động về chân dung cuộc đời “ba chìm bảy nổi” của người thầy lừng danh, cũng in trên báo Văn Nghệ, trong đó có đoạn:

    lặng nghe tiếng kinh cầu

    sắc sắc không không

    tôi nghĩ về cuộc đời ba chìm bảy nổi của ông

    không không không sắc sắc

    ông như phượng hoàng ngang nhiên biển lớn

    vượt qua mọi giới hạn

    sự sống và cái chết

    phi thường và tầm thường

    chính danh và hư danh

    lặng nghe tiếng kinh cầu

    sắc sắc không không

    tôi nghĩ về con đường “mạnh hơn bão táp” của ông

    không không không sắc sắc

    dù biết từ khi sinh ra tạo hoá đã lập trình

    hình như

    ông vẫn chưa yên lòng nhắm mắt

    hình như

    tư duy hư vô ông vẫn còn đang nắm bắt

    tình yêu tiếng mẹ dở dang

    hành trình khai mở dở dang

Phan Hoàng là thế, viết báo hay làm thơ đối với anh đều hướng tới cái nhân bản, cái cao cả của thân phận con người, số phận dân tộc. Tờ chuyên san về nhân vật Người Đương Thời do anh chủ biên cũng đi theo hướng ấy. Trên hành trình phong phú và không ít chông gai của mình, nhà thơ - nhà báo Phan Hoàng đúng là người đi hái bụi vàng ký ức để góp phần làm đẹp thêm cho quê hương, đất nước đã sinh trưởng nên anh.

 VÕ TRẦN BĂNG PHƯƠNG

 (Lời bình bộ phim chân dung Phan Hoàng

do Hãng phim TFS-HTV thực hiện 2008)